Udar mózgu - przyczyny, objawy, leczenie

Przyczyny udaru mózgu

Bezpośrednią przyczyną udaru mózgu, czyli obumarciu fragmentu tego organu, jest brak dopływu krwi. Taka sytuacja może nastąpić na skutek zatoru w naczyniu doprowadzającym krew do mózgu (mowa wówczas o udarze niedokrwiennym), a także w wyniku pęknięcia tętnicy mózgowej (taki udar określany jest jako udar krwotoczny - potocznie nazywany też wylewem krwi do mózgu). Jakie są z kolei przyczyny tych zjawisk i jak wygląda ich przebieg?

Udar niedokrwienny mózgu

Udar niedokrwienny mózgu występuje znacznie częściej niż udar krwotoczny (stanowi około 80% wszystkich przypadków udarów) i - tak, jak zostało to już wspomniane - spowodowany jest przez odcięcie lub znaczne ograniczenie dopływu krwi do mózgu, powstałe w efekcie zwężenia światła konkretnego naczynia lub w efekcie zatoru. Ujmując rzecz obrazowo, naczynie zostaje „zatkane”, a krew nie może przez nie płynąć. Taki zator następuje w momencie, gdy w tętnicy narasta stopniowo blaszka miażdżycowa, utworzona z lipidów. Powiększające się złogi ograniczają swobodny przepływ krwi, a w końcu mogą go całkowicie uniemożliwić.

Inny mechanizm zablokowania prawidłowego przepływu krwi do mózgu polega na powstaniu skrzepliny (najczęściej tworzy się ona w sercu, w wyniku migotania przedsionków czy na powierzchni sztucznych, wszczepionych wcześniej zastawek serca), a następnie oderwaniu się jej i „zatkaniu” naczynia (co ciekawe, blaszka miażdżycowa również może oderwać się od ściany naczynia i zadziałać podobnie, blokując przepływ krwi). Mówimy wówczas o zatorze, a w jego efekcie - o omawianym udarze niedokrwiennym mózgu.

Udar krwotoczny mózgu

Udar krwotoczny przyjęło się z kolei obrazowo określać jako wylew krwi do mózgu. Przyczyny udaru niedokrwiennego są w większości przypadków inne, niż w udarze niedokrwiennym, a dodatkowo jest on bardziej niebezpieczny dla zdrowia i życia pacjenta, ponieważ „zniszczenia” mózgu postępują szybciej i są bardziej rozległe. Na czym dokładnie polega mechanizm udaru krwotocznego? Warto poznać go na przykładzie dwóch rodzajów tego schorzenia: 

• udar krwotoczny śródmózgowy polega na pęknięciu ściany naczynia znajdującego się wewnątrz mózgu, przy jednoczesnym pozbawieniu konkretnej części organu zaopatrzenia w krew oraz „wylewie krwi do mózgu”, powodującej zniszczenia w obszarze tkanki nerwowej i wpływającej na wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego; 
• udar krwotoczny podpajęczynówkowy polega z kolei na pęknięciu ściany naczynia znajdującego się na powierzchni mózgu, pomiędzy samym organem a ochronną błoną, znaną pod nazwą opona pajęcza. Wówczas wydostająca się z naczynia krew również niszczy okoliczne tkanki oraz nie zasila mózgu w tlen oraz inne składniki, niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania.

Udar krwotoczny śródmózgowy najczęściej jest wynikiem nieleczonego bądź niebędącego pod odpowiednią kontrolą nadciśnienia - wówczas krew uderza w ściany naczyń ze zwiększoną siłą i może przerwać ich ciągłość (zwłaszcza, jeśli ściany naczyń są osłabione wieloletnim nadciśnieniem, a także pod wpływem podeszłego już wieku pacjenta). Udar krwotoczny podpajęczynówkowy z kolei najczęściej następuje w wyniku pęknięcia tętniaka lub naczyniaka, tworzącego się pod wpływem wrodzonej wady naczynia.

Objawy udaru mózgu - jak je rozpoznać?

Przede wszystkim należy podkreślić, że znajomość objawów udaru mózgu jest bardzo ważna i nie może być bagatelizowana. Wynika to z faktu, że przy pojawieniu się tych objawów liczy się każda minuta - im szybciej pacjent trafi w ręce lekarzy, tym większa istnieje szansa, że zniszczenia w jego mózgu będą na tyle małe, że powróci on do dawnej sprawności. Im dłużej mózg pozbawiony jest tlenu i innych substancji niezbędnych mu do prawidłowego funkcjonowania, tym z kolei większe ryzyko, że pacjenta czekają poważne ograniczenia w kwestii ruchomości oraz świadomości. Jakie są więc oznaki udaru i jak rozpoznać je u pacjenta? 

• Najbardziej charakterystycznym objawem udaru jest osłabienie części mięśni twarzy, mogące przybierać formę opadającego kącika ust oraz opadającego kącika oka.
• Podręcznikowe oznaki udaru to także zaburzenia widzenia (widzenie podwójne, niemożność skupienia wzroku na jednej rzeczy, a nawet utrata zdolności widzenia - zwykle w obrębie jednego oka). Dodatkowo pacjent może mieć kłopoty z mówieniem, przełykaniem śliny czy pokarmów.
• Objawy udaru mózgu można zaobserwować również ze strony układu ruchu: chory ma zwykle problem z koordynacją i utrzymaniem równowagi, a także pojawia się niedowład kończyny górnej lub dolnej (zwykle po jednej stronie ciała - przeciwnej niż ta, w której pojawił się udar). 
• Udarowi może towarzyszyć także nagły, bardzo silny ból głowy (dzieje się tak zwłaszcza przy udarze krwotocznym, a najczęściej - przy udarze podpajęczynówkowym).
• Jeśli do wyżej wymienionych oznak udaru dochodzą również zaburzenia świadomości (omdlewanie) lub całkowita utrata przytomności, niezwłocznie należy wezwać pomoc. Tak, jak zostało to już wspomniane - liczy się dosłownie każda minuta!

Leczenie udaru mózgu

Jeśli pacjent trafi do szpitala z podejrzeniem udaru mózgu, wykonywana jest u niego tomografia komputerowa głowy lub rezonans magnetyczny, a także badania USG tętnic szyjnych. Po opanowaniu sytuacji i ustabilizowaniu pacjenta tomografię powtarza się jeszcze kilka razy, by z pewnością ustalić czy i jaki fragment mózgu uległ uszkodzeniu.

Leczenie udaru w pierwszym rzucie polega na wspomnianym powyżej ustabilizowaniu stanu pacjenta. Podaje się wówczas niezbędne leki, a w razie potrzeby nakłada się maskę z tlenem lub wspomaga oddychanie z wykorzystaniem respiratora. Jeśli mamy do czynienia z udarem niedokrwiennym, którego powodem jest zator wywołany skrzepliną, w takich sytuacjach podaje się alteplazę - tkankowy aktywator plazminogenu. Preparat ten rozrzedza krew i ma za zadanie rozpuścić skrzeplinę powodującą zator. Nie podaje się go jednak później niż 3 godziny (w szczególnych przypadkach - 6 godzin) po udarze. Dodatkowo nie może on być zastosowany w leczeniu udaru mózgu o charakterze krwotocznym lub u pacjentów, którzy przebyli niedawno operację (stwarza bowiem ryzyko krwotoku z rany).

Do 6-8 godzin od początku udaru stosuje się również mechaniczną embolektomię w przypadku niedrożności tętnicy szyjnej. Polega ona na zastosowaniu stentów niedoczepialnych, które po uwolnieniu w skrzeplinie mają ją przygniatać do ściany naczynia i ułatwiać jej usunięcie. Mimo coraz szerszego wykorzystania tej metody jest ona innowacyjna, a zabieg może być wykonany tylko w wyspecjalizowanych ośrodkach.

Leczenie udaru mózgu typu krwotocznego najczęściej wymaga interwencji chirurgicznej, z uwagi na wzrost ciśnienia śródczaszkowego i konieczność ewakuacji wydostającej się z uszkodzonego naczynia krwi. W niektórych przypadkach (jeśli przyczyną udaru jest naczyniak) wykonuje się operację wewnątrznaczyniową.

Terapia po udarze mózgu

Pacjenci, którzy przeszli udar mózgu, w większości przypadków muszą być poddani rehabilitacji. Jak wygląda terapia po udarze mózgu? 

• Jeśli pacjent nie odzyskuje przytomności, wówczas musi zostać wdrożona profilaktyka przeciwodleżynowa i przykurczów - w tym celu zmienia się co kilka godzin pozycję pacjenta na łóżku (dotyczy to również osób ze świadomością, ale jednocześnie leżących). 
• Ważnym elementem terapii po udarze mózgu jest rehabilitacja ruchowa, rozpoczynająca się jeszcze w szpitalu i kontynuowana na oddziale rehabilitacji neurologicznej, a następnie - w domu. Polega ona przede wszystkim na aktywacji mięśni i stawów, ponownej nauce konkretnych schematów ruchowych w obrębie porażonych kończyn.
• Jeśli udar wpłynął u chorego na zdolności do słownego komunikowania się (uwstecznienie mowy określane jest w tym przypadku mianem afazji), to wówczas niezbędna będzie pomoc wykwalifikowanego logopedy. 
• Po udarze wielu pacjentów nie może pogodzić się ze swoim stanem - aby terapia po udarze mózgu była efektywna, a dodatkowo by pacjent przejawiał zaangażowanie, warto sięgnąć po pomoc psychiatry lub psychologa. 
• Niezwykle istotne jest właściwe odżywianie pacjenta, dlatego zwykle wdraża się żywienie medyczne.

Terapia po udarze mózgu powinna być wieloaspektowa i każdorazowo dobrana indywidualnie do możliwości konkretnego pacjenta, ponieważ zakresu zniszczeń w mózgu u każdej osoby będzie inny. Warto także w działaniach terapeutycznych nie zapominać o regularności - to ona jest bowiem największym czynnikiem zbliżającym pacjenta do sukcesu w leczeniu.

Profilaktyka udaru mózgu

Do głównych obszarów profilaktyki udaru mózgu zalicza się przede wszystkim: 

• przeciwdziałanie pojawianiu się i gromadzeniu blaszki miażdżycowej, a także zwężaniu i upośledzaniu działania naczyń krwionośnych oraz tworzeniu się zakrzepów czy skrzeplin. Te czynniki ryzyka udaru występują w wyniku wielu procesów i czynności, takich jak: palenie papierosów, picie alkoholu, nadwaga i spożywanie pokarmów przyczyniających się do powstawania płytki miażdżycowej czy brak aktywności fizycznej. Profilaktyka przeciwudarowa będzie obejmowała więc redukcję wymienionych powyżej nawyków i zachowań; 
• regularne kontrolowanie ciśnienia krwi, a - w przypadku diagnostyki nadciśnienia - wdrożenie leczenia zgodnie z zaleceniami lekarza prowadzącego pacjenta; 
• w profilaktyce udaru zaleca się ścisłą kontrolę poziomów glikemii oraz utrzymanie jej stężenia w granicach normy, stosując odpowiednią dietę, leki obniżające cukier czy insulinę.

Przez wykrywanie i intensywne leczenie czynników ryzyka można w znacznym stopniu ograniczyć zachorowalność na udar mózgu.

Warto przypomnieć, że profilaktyka udaru mózgu to także znajomość jego objawów. Dzięki zwiększeniu świadomości społecznej na temat tych charakterystycznych symptomów, większa liczba osób będzie mogła rozpoznać udar, a co za tym idzie - pomóc doznającego go pacjentowi.