Działania niepożądane leków

Co to są działania niepożądane leków?

Działanie niepożądane leku to każde niekorzystne i niezamierzone działanie, które występuje u pacjenta w trakcie przyjmowania leku lub jakiś czas po zakończeniu farmakoterapii. 

Od czego zależy wystąpienie działań niepożądanych?

Wystąpienie działań niepożądanych, ich rodzaj, typ oraz częstotliwość ich pojawiania się zależy od wielu czynników takich jak:

• właściwości fizykochemicznych substancji leczniczej,
• postaci leku,
• dawki leku,
• częstotliwości przyjmowania leku,
• innych przyjmowanych leków i ryzyka wystąpienia pomiędzy nimi interakcji. 

Pojawienie się działań niepożądanych zależy również od pacjenta a w szczególności od jego wieku, płci, masy ciała, stanów fizjologicznych (ciąży czy laktacji), uwarunkowań genetycznych czy chorób współistniejących.

Typy/rodzaje działań niepożądanych

Działania niepożądane leków, jakie mogą wystąpić w trakcie przyjmowania leku lub po skończeniu farmakoterapii można podzielić w zależności od mechanizmu powstawania tych działań niepożądanych, stopnia ich ciężkości oraz od częstotliwości ich występowania.

Farmakologiczny podział działań niepożądanych

Działania niepożądane dzieli się na 6 typów:

• typ A - działania niepożądane zależne od dawki,
• typ B - działania niepożądane niezależne od dawki,
• typ C - działania niepożądane zależne od przewlekłego stosowania,
• typ D - działania niepożądane opóźnione w czasie,
• typ E - działania niepożądane wywołane odstawieniem leku,
• typ F - działania niepożądane spowodowane brakiem skuteczności farmakoterapii.

Działania niepożądane typu A są najlepiej poznanymi i najczęściej występującymi działaniami niepożądanymi leków. Ich występowanie zależy od mechanizmu działania danego leku i od przyjętej przez pacjenta dawki substancji leczniczej. Takie działania są łatwe do przewidzenia, występują stosunkowo często, są rzadko przyczyną zgonu a momencie odstawienia leku ustępują. W przypadku ich pojawienia się konieczne jest zmodyfikowanie dawkowania leku i indywidualne dobranie dawki leku dla danego pacjenta. Przykładami takich działań niepożądanych są:

• krwawienia podczas stosowania leków przeciwzakrzepowych,
• kaszel po inhibitorach ACE,
• zwężenie źrenic po podaniu morfiny,
• uszkodzenie wątroby po przyjęciu dużych dawek paracetamolu.

Działania niepożądane typu B, nie zależą od dawki przyjmowanego przez pacjenta leku. Są nieprzewidywalne, co prawda występują rzadko, ale często mogą prowadzić do śmierci. W przypadku wystąpienia takich działań niepożądanych konieczne jest przerwanie leczenia. Przykładem działań niepożądanych typu B jest:

• wstrząs anafilaktyczny,
• obrzęk naczynioruchowy,
• kontaktowe zapalenie skóry.

Działania niepożądane typu C zależą od dawki i od czasu przyjmowania leku, czyli długości farmakoterapii. Doskonałym przykładem działania niepożądanego typu C jest choroba zakrzepowa u pacjentek stosujących doustną antykoncepcję hormonalną. Innym przykładem może być zespół leniwego jelita po długotrwałym stosowaniu leków przeczyszczających.

Działania niepożądane typu D to działania niepożądane, które pojawić się mogą jakiś czas po stosowaniu leku. Przykładem jest np. działanie teratogenne talidomidu. Talidomid stosowany w czasie ciąży, powodował bardzo poważne działania niepożądane u dziecka, które ujawniały się po porodzie. Obecnie talidomidu nie wolno stosować w czasie ciąży właśnie ze względu na działanie teratogenne.

Działania niepożądane typu E wywołane są nagłym odstawieniem leku. Są szczególnie niebezpieczne przy lekach, które stosowane są przez dłuższy czas i nagle pacjent przestaje przyjmować taki lek. Może to doprowadzić do nieprzyjemnych objawów a nawet zaostrzenia objawów choroby. Przykładem może być zaostrzenie lub nasilenie napadów padaczkowych po nagłym odstawieniu fenobarbitalu czy fenytoiny, czy wystąpienie zespołu abstynencyjnego po długotrwałym stosowaniu opiatów czy benzodiazepin. 

Działania niepożądane typu F są wynikiem nieskuteczności farmakoterapii. Czyli pacjent przyjmuje jakiś lek, a efekt farmakologiczny, leczniczy nie występuje. Doskonałym przykładem takiego działania niepożądanego jest nieskuteczność antybiotyków w przypadku występowania wśród bakterii antybiotykoodporności.

Działania niepożądane w zależności od ich ciężkości

Działania niepożądane można podzielić, ze względu na stopień ciężkości na ciężkie i nieciężkie. Ciężkie działanie niepożądane leku to każde zdarzenie, które niezależnie od dawki produktu leczniczego może prowadzić do:

• śmierci pacjenta,
• zagrożenia jego życia,
• konieczności hospitalizacji,
• uszczerbku na zdrowiu.

Przykładami ciężkich działań niepożądanych, które mogą wystąpić w trakcie lub po stosowaniu leków są np.:

• śmierć,
• śpiączka,
• depresja,
• perforacja jelita,
• bezpłodność,
• zatrzymanie moczu,
• poronienie,
• arytmie,
• niewydolność krążenia.

Częstotliwość występowania działań niepożądanych

Działania niepożądane leków mogą występować u pacjentów z różną częstotliwością. O tym jak często/rzadko może pojawiać się dane działanie niepożądane dla określonego leku informuje nas ulotka leku oraz Charakterystyka Produktu Leczniczego. Tam wymienione są wszystkie zgłoszone i zarejestrowane działania niepożądane dla danego leku, które zostały dotychczas udokumentowane. Są one podzielone w zależności od częstości występowania na:

• bardzo częste (≥1/10),
• częste (≥1/100 do <1/10),
• niezbyt częste (≥1/1 000 do <1/100),
• rzadkie (≥1/10 000 do <1/1 000),
• bardzo rzadkie (<1/10 000).

Skąd wiadomo, że po danym leku może wystąpić jakieś działanie niepożądane?

Każda substancja lecznicza przed wprowadzeniem na rynek i dopuszczeniem do obrotu przechodzi długie i skomplikowane badania przedkliniczne i kliniczne. W trakcie tych badań, oprócz wykazania i potwierdzenia działania leczniczego związku określane są możliwe działania niepożądane. Najczęściej, w trakcie badań klinicznych dokumentowane są działania niepożądane typu A, rzadziej typu B. Ponadto, już po wprowadzeniu leku na rynek cały czas podlega on obserwacji i monitorowane są ewentualne działania niepożądane, które mogą pojawić się podczas przyjmowania danego leku. Lekarze, farmaceuci oraz pacjenci mogą zgłaszać działania niepożądane. Zgłaszanie działań niepożądanych jest niezwykle ważne, bowiem pozwala na poszerzenie wiedzy na temat leków, ich skuteczności i bezpieczeństwa stosowania.

Jak zgłaszać działania niepożądane?

Działania niepożądane może zgłosić każdy. Informacje, jak i gdzie należy je zgłaszać znajdują się na ulotce dołączonej do każdego opakowania leku. Na stronie Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych znajduje się odpowiedni formularz, który należy wydrukować, wypełnić i wysłać na adres Departamentu Monitorowania Niepożądanych Działań Produktów Leczniczych Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Takie zgłoszenie można wysłać pocztą, faksem, poprzez platformę ePUAP czy mailem na adres: ndl@urpl.gov.pl

Najdziwniejsze działania niepożądane 

To, że działania niepożądane mogą występować wie praktycznie każdy. Każdy też, bez trudu wskaże przynajmniej kilka typowych działań niepożądanych takich jak wysypka, ból brzucha, nudności czy ból głowy. To są tak zwane typowe, niecharakterystyczne działania niepożądane. Część leków może mieć działania, które są charakterystyczne dla danej grupy czy dla danej substancji leczniczej – i tu przykładem mogą być działania niepożądane typu A.

Ale są też działania niepożądane, które nie tyle są nietypowe co dodatkowo czasem śmieszne, zaskakujące, przerażające lub straszne. 

Do takich „najdziwniejszych” działań niepożądanych zalicza się:

• zmieniony kolor moczu: 

• ciemnoczerwone zabarwienie moczu może występować podczas stosowania nitrofurantoiny, metronidazolu, fenacetyny czy salicylanów,
• czerwony mocz pojawia się w trakcie stosowanie erytromycyny czy klindamycyny,
• zielononiebieski po amitryptylinie.

• zmiana koloru widzenia: 

• duże dawki digoksyny mogą powodować, że wzrok intensywniej odbiera kolor żółty,
• sildenafil, stosowany w zaburzeniach erekcji sprawia, że następuje zmiana barwy widzenia na niebieską.

• czarny, włochaty język – może pojawić się, gdy pacjent stosuje doksycyklinę;

• amnezja, utrata świadomości, rozluźnienie mięśni, reakcje paradoksalne to typowe działania niepożądane dla flunitrazepamu, który wykorzystywany jest do produkcji „pigułki gwałtu”;

• przebarwienia skórne i oparzenia skórne podczas stosowania preparatów zawierających ziele dziurawca wraz z równoczesnym opalaniem się;

• zwiększenie libido – np. po stosowaniu ropinirolu, bromokryptyny czy połączenia lewodopy z benserazydem;

• powiększenie gruczołów sutkowych u mężczyzn podczas przyjmowania finasterydu na przerost gruczołu krokowego i łysienie androgenowe;

• zaburzenia popędu seksualnego i opóźniona ejakulacja – po stosowaniu antydepresyjnej sertraliny;

• przebarwienia zębów po stosowaniu tetracyklin.

Podsumowując działania niepożądane są nieodłącznym elementem każdego leku. Czasem występują one niezwykle rzadko, a czasem często, czasem mogą być łagodne a niestety czasem bardzo poważne o dużym nasileniu. Dlatego tym bardziej, należy bardzo ostrożnie obchodzić się z lekami i nie traktować ich jak przysłowiowych cukierków na wszystko. , czytać ulotki i zwracać uwagę na ewentualne działania niepożądane. warto wiedzieć, co to są działania niepożądane.

1. Charakterystyki produktów leczniczych – www.urpl.gov.pl

2. Łuksza L., i in. Polekowe uszkodzenia narządu wzroku, Forum Medycyny Rodzinnej 2007, tom 1, nr 3, 264–27

3. Maciejczyk M., i in. Działania niepożądane produktów leczniczych w praktyce klinicznej – aspekt kliniczny i ekonomiczny. Polski przegląd nauk o zdrowiu, 2016, 4(49), 411-414

4. Wiela-Hojeńska A., i in. Niepożądane działania leków – rodzaje, podział, przyczyny i skutki ekonomiczne., Bezpieczeństwo farmakoterapii, 2010, 66, 4, 275-288

5. Wolny D., i in. Interakcje dziurawca zwyczajnego (Hypericum perforatum); Farm Przegl Nauk, 2009, 2, 19-23