Czy żywność może wpływać na działanie leków?

Interakcje leków

Lek to substancja lecznicza lub mieszanina takich substancji, która po wprowadzeniu do organizmu wywołuje konkretny efekt farmakologiczny (leczniczy, diagnostyczny bądź profilaktyczny). Aby ten efekt zaistniał lek powinien być przyjmowany w ściśle określony, podany przez producenta i opisany w ulotce oraz w Charakterystyce Produktu Leczniczego, sposób.

Szczególnie istotne znaczenie ma tutaj przyjmowanie leku z innymi lekami – bowiem wtedy mogą występować interakcje, które po pierwsze mogą zmieniać działanie leków a po drugie mogą powodować wystąpienie działań niepożądanych.

O możliwych interakcjach pomiędzy lekami, w ostatnich latach, mówi się i pisze dużo. O wiele mniej czasu poświęca się innej kwestii. Kwestii, która jest również bardzo istotna i która może w istotny sposób zmieniać działanie leku. Mowa o żywności i o wpływie przyjmowanych pokarmów na leki i na ich działanie.

Jak żywność i leki mogą ze sobą reagować?

Zarówno leki jak i żywność zawierają w swoim składzie związki chemiczne. Leki zawierają substancje lecznicze a pokarm składniki odżywcze i inne związki dodawane do żywności. Przyjmowanie jednocześnie tak dużych ilości związków chemicznych sprawia, że związki te mogą wchodzić ze sobą w reakcje i wzajemnie wpływać na swoje działanie. Ten wzajemny wpływ może ujawniać się w różny sposób:

• pokarm i składniki w nim zawarte mogą zmieniać/modyfikować poszczególne etapy przemian leku w organizmie (wchłanianie, metabolizm, dystrybucję, wydalanie),
• pokarm i składniki w nim zawarte mogą reagować ze składnikami leku i wzmacniać lub osłabiać ich działanie – mówi się wtedy o synergizmie lub antagonizmie,
• substancje lecznicze zawarte w lekach mogą oddziaływać na wchłanianie składników odżywczych z pokarmu.

Jaką drogę w organizmie pokonują leki?

Każdy lek przyjęty lub zastosowany przez pacjenta ulega w organizmie pewnym etapom/przemianom, które pozwalają na wywołanie przez lek efektu farmakologicznego a następnie wyeliminowanie go z ustroju. Do takich etapów zalicza się:

• uwalnianie,
• wchłanianie,
• dystrybucje,
• metabolizm,
• wydalanie.

Poszczególne te etapy tak naprawdę nie zachodzą idealnie jeden za drugim, ale się wzajemnie nakładają i przenikają. Ale co istotne, każdy z tych etapów jest niezwykle ważny do prawidłowego działania leku. Niestety są pewne czynniki, które mogą zaburzać poszczególne etapy i tym samym wpływać niekorzystnie na działanie leków. Tymi czynnikami mogą być właśnie pokarmy przyjmowane przez pacjenta.

Wpływ żywności na uwalnianie substancji leczniczych

Pierwszym etapem, któremu podlega przyjęty przez pacjenta lek jest etap uwalniania substancji leczniczej z przyjętej postaci leku. Etap ten jest niezwykle ważny, bo dopiero ta uwolniona substancja lecznicza z leku może podlegać kolejnym etapom i może wywoływać efekt farmakologiczny.

Na tym etapie nie występują interakcje pomiędzy składnikami pokarmu a substancją czynną. Etap ten zachodzi niezależnie od przyjmowanej żywności.

Wpływ żywności na wchłanianie substancji leczniczych

Kolejnym etapem jest etap wchłaniania uwolnionej z leku substancji leczniczej. Substancja ta zostaje przetransportowana z przewodu pokarmowego do krążenia. I już na ten etap i na procesy zachodzące w jego trakcie żywność może wpływać. W różnorodny sposób.

➤ Po pierwsze lek „na czczo” czy nie

Wchłanianie substancji leczniczej z leku zależy w dużym stopniu od tego, czy dany lek został przyjęty „na czczo” czy nie. Przyjęcie leku na „pusty żołądek” prowadzi do szybkiego przemieszczania się substancji leczniczej w dalsze (niższe) odcinki przewodu pokarmowego i szybszego jej wchłaniania do krążenia ogólnego i co za tym idzie do szybkiego wzrostu stężenia leku we krwi. W przypadku niektórych leków, takich jak: 

• digoksyna
• kortykosteroidy
• alendronian
• etydronian
• felodypina
• astemizol
• terfenadyna

Jest to bardzo pożądane. I właśnie na czczo takie leki należy przyjmować.

Ale są leki, dla których nie jest to korzystne.

Po pierwsze przyjmowanie niektórych leków (NLPZ-ty) na czczo zwiększa ryzyko wystąpienia działań niepożądanych – np. podrażnienia błony śluzowej przewodu pokarmowego. Po drugie dla niektórych leków tak szybki wzrost stężenia we krwi jest niekorzystny. Lepiej dla nich alby w przewodzie pokarmowym jakiś pokarm się znajdował. Bowiem to sprawia, że lek dłużej przebywa w żołądku, wolniej przechodzi do dalszych odcinków przewodu pokarmowego i tym samym wolniej wchłania się do krążenia ogólnego i w dłuższym czasie uzyskuje we krwi stężenie maksymalne. I znowu, dla niektórych leków to jest korzystne a dla niektórych nie.

Nie ma jednego, złotego środka na to czy leki przyjmować na czczo czy nie – zawsze należy przeczytać ulotkę i zastosować się do wskazówek w niej zawartych lub skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.

➤ Wpływ pokarmów na wchłanianie substancji leczniczych

Składniki pokarmu mogą wpływać na wchłanianie substancji leczniczej zawartej w przyjmowanym leku – mogą zmniejszać lub zwiększać jej wchłanianie.

Zmniejszenie wchłaniania substancji leczniczej przez składniki pokarmowe sprawia, że zbyt mała ilość leku dostaje się do krwi i jest jej wtedy zbyt mało, aby mogła wywołać działanie farmakologiczne.

Z kolei zwiększenie wchłaniania substancji leczniczej pod wpływem pokarmu może prowadzić do nadmiernego wchłaniania substancji z przewodu pokarmowego, dużego jej stężenia we krwi i co za tym idzie do zwiększonego ryzyka wystąpienia działań niepożądanych. Oto kilka przykładów:

• błonnik zmniejsza wchłanianie z przewodu pokarmowego: 
  - metylodigoksyny, digogsyny, trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych;
• produkty mleczne zmniejszają wchłanianie z przewodu pokarmowego takich substancji jak:
  - ciprofloksacyna, norfloksacyna, pefloksacyna, tetracyklina, doksycyklina, ketokonazol;
• posiłek bogaty w białko zmniejsza wchłanianie z przewodu pokarmowego indynawiru (leku przeciwwirusowego);
• herbata z zawartą w niej taniną zmniejsza wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego;
• posiłek bogaty w węglowodany zmniejsza wchłanianie z przewodu pokarmowego:
  - paracetamolu, azytromycyny, pefloksacyny;
• posiłek bogaty w tłuszcz zmniejsza wchłanianie z przewodu pokarmowego:
  - chinalaprylu;
• pokarmy bogate w żelazo zmniejszają wchłanianie o tetracykliny:
  - ciprofloksacyny, ofloksacyny, lemofloksacyny;
• warzywa kapustne zwiększają wchłanianie witaminy K;
• kwas cytrynowy zwiększa wchłanianie aluminium;
• papryka zwiększa wchłanianie teofiliny;
• pokarmy bogate w tłuszcze zwiększają wchłanianie:
  - alprenolol, atenolol, metoprolol, pindolol, propranolol, gryzeofulwiny, trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych.

Wpływ żywności na dystrybucje leków

Substancje lecznicze po wchłonięciu z przewodu pokarmowego do krwi ulegają dystrybucji – czyli są transportowane wraz z krwią do miejsca ich działania. Uczestniczą w tym białka krwi z którymi substancje lecznicze wiążą się. Okazuje się, że niektóre składniki pokarmów – np. wolne kwasy tłuszczowe także wiążą się z tymi białkami i stosowanie jednocześnie pokarmów bogatych w wolne kwasy tłuszczowe i niektórych leków (np. NLPZ-ów) prowadzi do rywalizacji leków z kwasami tłuszczowymi o dostęp do tych białek. W efekcie część substancji leczniczej nie jest związana z białkami a to może prowadzić do wzrostu działania toksycznego tych leków i do wystąpienia działań niepożądanych. Dlatego też wysokotłuszczowa dieta nie jest wskazana przy stosowaniu leków wiążących się z białkami osocza w znacznym stopniu (powyżej 90%)

Wpływ żywności na metabolizm substancji leczniczych

Substancje lecznicze, po wchłonięciu z przewodu pokarmowego ulegają dystrybucji i metabolizmowi. Metabolizm to reakcje chemiczne, zachodzące w organizmie, którym podlega dana substancja lecznicza. W wyniku tych reakcji powstają metabolity, które po pierwsze mogą wykazywać aktywność farmakologiczną, po drugie, które będą w formie łatwej do wydalenia z organizmu. Niektóre powstające metabolity leków mogą powodować działania niepożądane. I również na ten etap, składniki przyjmowanych pokarmów mogą niekorzystnie wpływać. Najbardziej znanym i bardzo dobrze opisanym niekorzystnym wpływem pożywienia na metabolizm leków jest przypadek stosowania niektórych leków i jednoczesnego spożywania soku grejpfrutowego.

Sok grejpfrutowy zawiera w swoim składzie flawonoidy, które w wątrobie metabolizowane są przez enzymy cytochromu P-450. Te same enzymy biorą udział w metabolizmie niektórych substancji leczniczych takich jak: Amlodypiny, Felodypiny, Nifedypiny, Nimodypiny, Nitrendypiny, Werapamilu, Lowastatyna, Simwastatna, Astemizol, Relanium, Cyklosporyna.

Przyjmowanie tych leków wraz z sokiem grejpfrutowym sprawia, że enzymy niejako zajęte są metabolizmem składników soku a nie substancją leczniczą. Prowadzi to do zmniejszenia metabolizmu tych leków, zwiększonego stężenia tych leków we krwi i do nasilenia działań niepożądanych.

Wpływ substancji na wydalanie substancji leczniczych

Każdy przyjęty lek musi zostać wydalony z organizmu. W wydalaniu leku udział biorą nerki a jednym z czynników, które na to wpływają jest pH moczu.

Czasem spożywane pokarmu mogą obniżać lub podwyższać pH moczu i tym samym ułatwiać lub utrudniać wydalanie leków. Np.

• Owoce cytrusowe, mięso, ryby, sery podwyższają pH moczu i tym samym:
  - zmniejszają wydalanie: barbituranów, NLPZ-ów, sulfonamidów,
  - zwiększają wydalanie: chininy, chinidyny, kodeiny, morfiny, teofiliny.

Synergizm leków z pożywieniem

Oprócz opisanego powyżej wpływu pokarmów na poszczególne etapy przemian leku w organizmie (wchłanianie, metabolizm, dystrybucję, wydalanie), składniki pokarmów mogą oddziaływać z substancjami leczniczymi i mogą potęgować ich działanie lecznicze. Nazywa się to synergizmem działania i występuje pomiędzy:

• kofeiną zawartą w kawie, herbacie lub napojach gazowanych a kofeiną zawartą w lekach. W przypadku jednoczesnego przyjmowania leków z kofeiną i popijania ich napojami ją zawierającymi dochodzi do wzmocnienia działania i zwiększonego ryzyka działań niepożądanych,
• kofeiną zawartą w kawie, herbacie lub napojach gazowanych a kwasem acetylosalicylowym. Kofeina wzmaga działanie przeciwbólowe kwasu acetylosalicylowego.

Skoro żywność wpływa na działanie leków to czy leki mogą wpływać na żywność/pokarmy/składniki odżywcze?

To nie jest tak, że tylko składniki pokarmów wpływają na leki i zaburzają ich działanie. Okazuje się, że przyjmowane leki mogą w różny sposób oddziaływać na składniki pokarmowe.

Niektóre leki utrudniają i zmniejszają wchłanianie niektórych składników odżywczych i tym samym prowadzą do wystąpienia niedoborów, np.

• kolestipol, pankreatyna, sulfasalazyna, metotreksat, przyjmowane przez dłuższy czas mogą prowadzić do wystąpienia niedoborów kwasu foliowego,
• omeprazol, cymetydyna, ranitydyna hamują wchłanianie witaminy B12,
• etydronian, lanzoprazol, omeprazol, pantoprazol zaburzają wchłanianie żelaza.

Podsumowując, leki przyjmowane przez pacjenta podlegają w jego organizmie wielu przemianom, które sprawiają, że lek ten właściwie działa i wywołuje działanie lecznicze. Niestety jest wiele czynników, które mogą zaburzać te poszczególne etapy i sprawiać, że lek nie będzie działał w sposób właściwy i/lub w będzie wykazywał słabsze/mocniejsze działanie farmakologiczne i/lub będzie powodować bardziej nasilone działania niepożądane. Do takich czynników zaburzających działanie leków zalicza się między innymi żywność. Dlatego też bardzo ważne jest, aby przed zastosowaniem jakiegokolwiek leku dokładnie przeczytać ulotkę i przyjmować lek zgodnie z informacjami w niej zawartymi. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.

Bibliografia:
1. Korzeniowska K., i in. Interakcje leków z pożywieniem. Farmacja Współczesna 2008, 1, 24-30
2. Ruiz-Garcia A., Bermejo M., Moss A. i wsp. Pharma- cokinetics in Drug Discovery. J. Pharm. Sci. 2008; 97 (2): 654–690. 

3. Skrypnik D., i in Interakcje leków z żywnością w chorobach metabolicznych. Forum Zaburzeñ Metabolicznych 2013, 4, 4, 192–198
 4. Sobotta Ł., i in INTERAKCJE LEK – ŻYWNOŚĆ, BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLIV, 2011, 1, 95–103