Czym jest celiakia (choroba trzewna), jakie są jej przyczyny i jak wygląda leczenie?

Celiakia a nietolerancja glutenu i alergia na pszenicę

Próbując wyjaśnić kwestię tego, czym jest celiakia, nie można nie dokonać rozróżnienia pomiędzy omawianym schorzeniem, a nietolerancją glutenu oraz alergią na pszenicę - są to bowiem trzy różne dolegliwości, które bywają ze sobą utożsamiane i mylone.

Celiakia jest chorobą o podłożu autoimmunologicznym, a w trakcie jej diagnostyki stwierdza się zanik kosmków jelitowych, natomiast nietolerancja glutenu (a właściwie nadwrażliwość na gluten) przebiega z podobnymi objawami, jednak w tym przypadku podłoże dolegliwości nie jest ani związane z upośledzoną reakcją immunologiczną organizmu, ani z alergią. Z kolei alergia na pszenicę wykazuje w alergicznych testach skórnych wynik dodatni, a celiakia i nadwrażliwość na gluten - ujemny.

Każda z wymienionych dolegliwości ma więc inne podłoże, natomiast ich objawy mogą być mylnie utożsamiane ze sobą, a tym samym - mylone. Aby więc odszukać przyczynę konkretnych symptomów, należy przeprowadzić pełną diagnostykę, o której piszemy poniżej.

Przyczyny celiakii

Niestety, przyczyny celiakii nie są do końca rozpoznane. Badania wskazują głównie na rolę czynników genetycznych (zwłaszcza w kontekście występowania celiakii u bliźniąt jednojajowych, a także u krewnych pierwszego stopnia. Nie bez znaczenia dla rozwoju choroby u konkretnych pacjentów okazują się być także czynniki metaboliczne i środowiskowe. W organizmach takich osób wyodrębnia się antygeny, które w wyniku kontaktu glutenu z układem pokarmowym uruchamiają całą reakcję immunologiczną, a ta w efekcie doprowadza do stanu zapalnego w organizmie, zaniku kosmków jelitowych oraz do upośledzenia wchłaniania składników pożywienia z jelit. Nieoznaczone przyczyny celiakii i brak diagnostyki w kierunku tej choroby, a tym samym dopuszczenie do jej przewlekłego rozwoju może prowadzić do niedożywienia organizmu, anemii, a w skrajnych przypadkach - również śmierci pacjenta. Z tego względu po rozpoznaniu objawów celiakii należy jak najszybciej wdrożyć pełną diagnostykę.

Objawy celiakii

Objawy celiakii obserwuje się głównie ze strony układu pokarmowego. Zalicza się do nich przede wszystkim: bóle brzucha, przewlekłe biegunki, stolce tłuszczowe, zahamowanie wzrostu u dzieci, powiększenie się obwodu brzucha (permanentne wzdęcie) wraz z jednoczesnym spadkiem masy ciała.

Objawy celiakii można obserwować również ze strony innych układów i narządów. Do tych symptomów włącza się: pogorszenie jakości kośćca i osteoporozę (ze względu na upośledzone wchłanianie się wapnia w jelitach), przebarwienia próchnicowe na zębach (zwłaszcza u dzieci, obserwowane na zębach mlecznych), nawracające afty, zapalenia stawów, otępienie, brak możliwości skupienia się, spadki nastroju i wiele, wiele innych. Po zaobserwowaniu takich symptomów u dziecka czy członka rodziny lub u siebie, należy zgłosić się do lekarza i poprosić o rozpoczęcie diagnostyki celiakii.

Warto tutaj dodać, że wyróżnia się kilka rodzajów celiakii, z których choroba trzewna utajona oraz potencjalna choroba trzewna przebiegają niestety bez objawów, co utrudnia ich rozpoznania, diagnostykę i leczenie. Dodatkowo istnieje również choroba trzewna niema, w której symptomy są atypowe oraz klasyczna postać choroby trzewnej jawnej, dającej oznaki opisane powyżej.

Diagnostyka celiakii

Diagnostyka celiakii - mimo, że choroba ta swoją manifestacją może przypominać uczulenie na pszenicę czy nietolerancję glutenu - jest stosunkowo szeroka, jednak wyniki konkretnych badań mają jasno określoną interpretację. Przy diagnostyce celiakii wykonuje się: 

• biopsję dwunastnicy, mającej na celu potwierdzić lub wykluczyć zanik kosmków jelitowych, towarzyszący tej chorobie; 
• badanie przeciwciał TG2 i EMA - dodatnie wynik wskazuje na celiakię; 
• alergiczne testy skórne w kierunku alergii na pszenicę - ujemny wynik wskazuje na celiakię (przy wykazywaniu przez pacjenta swoistych objawów); 
• badania krwi, wykazujące poziom żelaza, kwasu foliowego, wapnia i innych pierwiastków czy witamin, których niski poziom wskazuje na celiakię.

Leczenie celiakii - dieta bezglutenowa

Dieta bezglutenowa jest jedynym sposobem na leczenie celiakii. Do najważniejszych jej zasad należą przede wszystkim: 

• całkowita eliminacja z diety produktów produkowanych z żyta, jęczmienia i pszenicy. Niektórzy pacjenci dopuszczają u siebie spożywanie glutenu na poziomie poniżej 35 miligramów na dobę (jeśli nie wywołuje to u nich objawów zaostrzenia choroby); 
• zmiana produktów pszenicznych, żytnich i jęczmiennych na te wykonane z kukurydzy czy ryżu (mowa tu o przekąskach, makaronach, mąkach, ciastach); 
• na początku leczenia celiakii i stosowania diety bezglutenowej wyklucza się lub znacznie ogranicza produkty z laktozą i wysokoprzetworzone, z utwardzonymi tłuszczami. Wynika to z faktu, że celiakia zwiększa ryzyko wystąpienia nietolerancji laktozy oraz kłopotów z poziomem cholesterolu; 
• uzupełnianie w diecie błonnika, pochodzącego z innych źródeł niż pieczywo czy płatki z „niedozwolonych” mąk, ponieważ wykluczenie pokarmów glutenowych może doprowadzić do uciążliwych zaparć; 
• spożywanie dużej ilości warzyw i owoców, a czasem nawet suplementacja witamin i minerałów (na zalecenie lekarza).

Niestety, leczenie celiakii - a więc stosowanie diety bezglutenowej w praktyce - nie jest proste. Pacjent musi nauczyć się uważności przy doborze produktów w codziennym jadłospisie, a także wyrobić sobie nawyk czytania składów i ostrzeżeń na opakowaniach (glutenem bowiem mogą być zanieczyszczone nawet takie produkty, jak mięso, wędliny, słodycze i wiele innych). Wielu pacjentów twierdzi jednak, że początkowe wyrzeczenia stają się później codziennością, a ulga związana ze zniwelowaniem objawów celiakii jest tak duża, że bardzo rzadko myśli się o powrocie do tradycyjnych produktów i dań z zawartością glutenu.