Świąd skóry - czym jest, jakie są objawy i jak skutecznie dbać o skórę z tym problemem?

Czym jest świąd skóry i jakie są jego rodzaje?

Świąd, pruritus – z łacińskiego słowa prūrītus (“świąd, swędzenie”) to określenie opisujące subiektywne, nieprzyjemne uczucie, które wywołuje odruch drapania. Jest jednym z częstszych objawów dermatologicznych zarówno u pacjentów dorosłych, jak i pediatrycznych – szacuje się, że prawie 55% pacjentów z chorobami skóry skarży się na uporczywe odczucie swędzenia. Częstość występowania świądu w populacji ogólnej określa się na aż 22%, przy czym świąd może występować w różnych okresach życia lub jako objaw towarzyszący chorobom [1,2].

Świąd skóry - klasyfikacja

Świąd fragmentu skóry (tzw. zlokalizowany) zwykle występuje jako objaw towarzyszący infekcjom bakteryjnym, wirusowym (opryszczce), grzybiczym (łupieżowi, grzybicy), pasożytniczym (świerzbowi, wszawicy), atopowemu zapaleniu skóry, pokrzywce, wypryskowi, łuszczycy, nowotworom skóry. Świąd zlokalizowany nasila się także w wyniku nadmiernej suchości skóry, oparzeń słonecznych, po ukąszeniu przez owady lub inne zwierzęta. Ponadto może być indukowany przez różnego rodzaju alergie: pokarmowe, na leki, kosmetyki, środki chemiczne.

Świąd całego ciała (uogólniony) jest najczęściej konsekwencją chorób ogólnoustrojowych. Wśród nich dermatolodzy najczęściej odnotowują przypadki świądu towarzyszącego przewlekłej niewydolności nerek, chorobom wątroby (między innymi zapaleniu wątroby, cholestazie zewnątrzwątrobowej, pierwotnej marskości żółciowej), chorobom układu krwiotwórczego, chorobom endokrynologicznym i metabolicznym (cukrzycy, chorobom tarczycy lub przytarczyc), nowotworom narządów wewnętrznych. Kiedy świąd pojawia się jako objaw zaburzeń psychicznych (przy braku objawów innych chorób) mówimy o świądzie psychogennym.

W praktyce klinicznej wyróżnia się dwa typy świądu w zależności od czasu jego trwania: 

• świąd ostry (czas trwania poniżej 6 tygodni) 
• świąd przewlekły (czas trwania powyżej 6 tygodni).

Według danych epidemiologicznych częstość występowania każdego z nich to 8,4% (świąd ostry) i 13,5% (świąd przewlekły) [2].

Świąd skóry w atopowym zapaleniu skóry (AZS)

Świąd jest jednym z głównych objawów AZS [3]. Uważa się również, że świąd jest często pierwszym objawem zaostrzenia AZS [4]4.

W AZS świąd jest zwykle opisywany jako silny lub bardzo silny, z nasileniem w porze wieczornej lub nocnej, powoduje problemy z zaśnięciem i spokojnym snem. Świąd może ulec zaostrzeniu w wyniku działania czynników endogennych i zewnątrzpochodnych, takich jak pocenie się, suchość skóry, wysiłek fizyczny, stres emocjonalny, noszenie sztucznie barwionych tkanin pranych w niewłaściwych środkach myjących, kąpiele w zbyt gorącej wodzie, a nawet po spożyciu potencjalnych alergenów pokarmowych.

U pacjentów z AZS częstym problemem jest ciągłe drapanie skóry, tzw. cykl „drapanie – swędzenie”. Drapanie prowadzi do podrażnień i nasilenia stanu zapalnego, a w konsekwencji – dalszego odczucia świądu i drapania. Mechaniczne uszkodzenie naskórka osłabia funkcje barierowe skóry, co sprzyja penetracji czynników drażniących i alergizujących oraz patogenów nasilających świąd [5].

Przyczyny świądu skóry

Patomechanizm powstawania świądu jest różny w zależności od jego etiologii. Najlepiej poznanym czynnikiem wywołującym świąd u ludzi jest histamina. Histamina zostaje uwalniana z komórek tucznych w momencie aktywacji przez czynniki zapalne. Najwięcej receptorów świądu znajduje się w warstwie brodawkowej skóry właściwej. Pobudzenie ich powoduje powstanie impulsu nerwowego. Uwolnienie histaminy z komórek tucznych w obrębie górnych warstw skóry właściwej prowadzi do powstania pokrzywki, charakteryzującej się obecnością bąbli pokrzywkowych, rumienia, a także występowaniem świądu. Mechanizm powstawania świądu w AZS może być jednak odmienny od świądu towarzyszącego innym schorzeniom. W atopowym zapaleniu skóry dużą rolę odgrywają proteazy, jak trypsyna, tryptaza, katepsyny i kalikreiny. Są one czynnikami indukującymi pojawienie się świądu.

Leczenie świądu i pielęgnacja swędzącej skóry – jakie preparaty wybrać?

Leczenie świądu jest dużym wyzwaniem dla dermatologa i pacjenta. W celu zredukowania lub wyeliminowania świądu środkami farmakologicznymi, istotnym wydaje się właściwe rozpoznanie choroby podstawowej, której objawem jest odczucie swędzenia [5, 6].

W przypadku świądu w przebiegu AZS lub łuszczycy, gdzie przyczyną świądu są zapalne zmiany skórne, zalecane są miejscowe glikokortykosteroidy (mGKS). Jednak ich długotrwałe stosowanie jest niewskazane ze względu na ryzyko działań niepożądanych. W leczeniu świądu znajdują zastosowanie także preparaty zawierające inhibitory kalcyneuryny (mIK) o właściwościach immunomodulującyh i przeciwzapalnych. W leczeniu świądu stosuje się także miejscowe i ogólne preparaty antyhistaminowe. U pacjentów z AZS, ze względu na różne mechanizmy niezależne od receptora histaminowego, ten rodzaj terapii nie zawsze się sprawdza.

Jeżeli przyczyną świądu jest przesuszona lub podrażniona wskutek nieprawidłowej pielęgnacji skóra, należy skupić się na zmianie zasad codziennej pielęgnacji. Bardzo istotnym krokiem jest przywrócenie równowagi bariery ochronnej skóry, którą można uzyskać poprzez regularne (codzienne) stosowanie emolientów (także w trakcie farmakoterapii). Ma to na celu odbudowanie bariery hydro-lipidowej naskórka, zmniejszenie przeznaskórkowej utraty wody (TEWL, ang. transepidermal waterloss), zniwelowanie dyskomfortu suchej, ściągniętej skóry, a w konsekwencji także złagodzenie świądu.

Preparaty emolientowe mogą zawierać połączenie oleju konopnego, rzepakowego (Canola), masła Shea, czy gliceryny, które wspierają funkcjonowanie bariery ochronnej naskórka, chronią przed czynnikami zewnętrznymi, utrzymując odpowiednie nawilżenie i natłuszczenie skóry. Ich połącznie zapobiega powstawaniu i nasileniu się suchości i objawów atopowego zapalenia skóry, działają łagodząco i kojąco zmniejszając uczucie nadmiernego napięcia i świądu skóry. 

• Olej z konopi (Cannabis Sativa Seed Oil) to olej bogaty w NNKT oraz kwasy nasycone (linolowy Omega 6, linolenowy Omega 3, oleinowy, palmitynowy, stearynowy), antyoksydanty (wit. E, karoten), które tworzą mechaniczną barierę, chroniąc skórę przed czynnikami zewnętrznymi oraz przed utratą wody. Zawiera witaminy A, D, E i minerały (potas, sód, wapń, cynk, fosfor, magnez). 
• Olej rzepakowy (Canola) jest stabilnym olejem otrzymywanym z roślin z rodziny Brassica. Jest szczególnie bogaty w naturalną witaminę E i sterole - głównie kwas linolowy i oleinowy. Łagodzi świąd, podrażnienia i zaczerwienienia oraz miejscowe stany zapalne skóry.
• Olej z masłosza to emolient izolowany z owoców drzewa Butyrospermum Parkii. Charakteryzuje się wysoką zawartością składników niezmydlających się. W niezmydlającej się frakcji tego naturalnego składnika występują substancje sprzyjające gojeniu i zmiękczające skórę, poza tym witaminy E i F. Mimo dużej zawartości tłuszczu nie pozostawia na skórze tłustej warstwy. Naśladuje strukturą naturalną lipidową osłonę skóry, ma działanie łagodzące i odżywiające naskórek. 
• Humektanty takie jak gliceryna wykazują działanie barierowe, nawilżające i natłuszczające. Stanowią barierę mechaniczną ograniczającą TEWL.
• Ciekawą substancją jest polidokanol, któremu przypisuje się działanie przeciwświądowe. Jest to substancja powierzchniowo czynna o właściwościach kojących i dająca odczucie chłodzenia skóry.

W warunkach domowych zmniejszenie nasilenia świądu można też uzyskać chłodząc skórę, np. strumieniem powietrza z wiatraka lub chłodną kąpielą, a także odpoczynkiem. Ponadto, poza okresami intensywnego pylenia roślin, zaleca się wietrzenie pomieszczeń w celu pozbycia się potencjalnych alergenów wziewnych i powietrznopochodnych czynników drażniących. Jedną z najistotniejszych metod zmniejszających odczucie świądu jest unikanie nadmiernego wysuszenia skóry, utrzymanie odpowiedniej temperatury i wilgotności powietrza w pomieszczeniach, pozwalających na uniknięcie nadmiernego przegrzania i pocenia się1.

Literatura: 

1. Mikucka-Wituszyńska A., Dopytalska K., Szymańska E., Walecka I. Świąd w atopowym zapaleniu skóry u dzieci. Alergologia, Pediatria Ogólna, 2020, 28 (1), 22-24 
2. Weisshaar E. Epidemiology of Itch. Curr Probl Dermatol. 2016;50:5-10
3. Akan A, Dibek-Mısırlıoğlu E, Civelek E, Vezir E, Kocabaş CN. Diagnosis of atopic dermatitis in children: comparison of the Hanifin-Rajka and the United Kingdom Working Party criteria. Allergol Immunopathol (Madr). 2020 Mar-Apr;48(2):175-181 
4. Gruchała A, Galica KA, Zalewska-Janowska A. Świąd w atopowym zapaleniu skóry. Dermatologia Praktyczna. 2019;11(4):7-12 
5. Stander S., Metze D., Lesiak A (tł). Świąd i świerzbiączka. 
6. Burgdorf, G. et al., Dermatologia Braun-Falco. Lublin, 2017