Zaburzenia odżywiania u nastolatków

Kilka faktów o zaburzeniach odżywania na początek

• Uśredniony wiek, w którym rozpoczyna się anoreksja, to 17 lat, a prawie zawsze choroba rozpoczyna się u dziewczyn przed 20 rokiem życia.
• Około połowa osób chorujących na anoreksję finalnie choruje się na bulimię - chęć jedzenia doprowadza je objadania się, a później zachowań kompensacyjnych.
• Bulimia jest bardziej powszechną chorobą niż anoreksja, zwykle występuje przed, lub tuż po 20 roku życia, w 90% atakuje kobiety.
• Bez względu na rodzaj zaburzenia odżywania, prawie zawsze rozpoczyna się ono od niewinnego odchudzania. Niestety, kończy się z różnym skutkiem - śmiertelność w anoreksji jest większa niż w przypadku innych zaburzeń psychicznych.
• Kryteria anoreksji i/lub bulimii spełnia aż ok. 5% całej populacji.

Typy zaburzeń odżywiania

Mówiąc o zaburzeniach odżywiania myślimy głównie o anoreksji i bulimii, chorób jest jednak więcej. Zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób ICD-10 wśród zaburzeń odżywiania możemy wyróżnić następujące:

1) Anorexia nervosa - czyli jadłowstręt psychiczny, to zaburzenie polegające na odmowie przez chorego utrzymania minimalnej prawidłowej masy ciała. Chory celowo traci na wadze i za wszelką cenę stara się ją utrzymać ją na jak najniższym poziomie. Anoreksji towarzyszą szczególne objawy psychopatologiczne: lęk przed otyłością i zniekształceniem sylwetki ciała, przy czym lęk ten jest tak ogromny, że cel w postaci liczby kilogramów jest zatrważająco niski.

Kryteria diagnostyczne anoreksji

Żeby zdiagnozować anoreksję, osoba musi wykazywać następujące zachowania:

• Będzie odmawiać utrzymania prawidłowej masy ciała dla jego wzrostu i wieku - Jej waga będzie wynosić mniej niż 85% należnej dla wzrostu i wieku 
• W trzech kolejnych miesiącach nie wystąpi miesiączka
• Odczuwa strach przed przytyciem, lub tym, że będzie „gruba”
• Nie uważa, że waży za mało
• Najważniejsze jest dla niej utrzymanie szczupłej sylwetki, ponieważ na tym buduje swoją samoocenę
• Nie potrafi w żaden logiczny sposób wyjaśnić swojej niskiej masy ciała.

Dodatkowo nastolatki cierpiące na anoreksję wykazują wiele psychicznych i emocjonalnych cech charakterystycznych dla wyniszczenia: obniżony nastrój, drażliwość, słaba jakość snu, brak zainteresowania seksem. Mają obsesję na punkcie jedzenia, jego przygotowaniu poświęcają cały swój czas, śnią o jedzeniu nawet w nocy, równocześnie odmawiając jedzenia w obecności innych osób.

2) Jadłowstręt psychiczny atypowy - gdy stwierdza się pewne objawy typowe dla anoreksji, ale zaburzenie nie spełnia wszystkich jej kryteriów, np. kobieta wciąż miesiączkuje.

3) Bulimia nervosa - żarłoczność psychiczna cechuje osoby, które regularnie mają epizody objadania się, a następnie prowokują wymioty, lub stosują środki przeczyszczające w celu pozbycia się jedzenia z organizmu. U chorych na bulimię obserwuje się także wiele objawów psychopatologicznych, na przykład nadmierne zainteresowanie kształtem i masą ciała.

Kryteria rozpoznania bulimii

Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne przedstawia następujące kryteria, które pozwalają zdiagnozować bulimię:

• Pojawiają się nawracające okresy żarłoczności, w trakcie których zjada ogromne ilości pokarmów w krótkich okresach czasu (do 2h)
• Kobieta czuje, że traci kontrolę nad swoim zachowaniem w czasie epizodu żarłoczności,
• Regularnie stosuje metody, które mają zapobiegać przyrostowi masy ciała (prowokowanie wymiotów, stosowanie środków moczopędnych i przeczyszczających, głodówka), tzw. zachowania kompensacyjne
• Napady żarłoczności występują średnio dwa razy w tygodniu przez conajmniej trzy miesiące, a zaraz po nich stosuje sposoby prowadzące do redukcji wagi
• Przesadnie skupia się na swojej sylwetce
• Opisane zaburzenia w odżywianiu nie występują dodatkowo w przebiegu anoreksji

Nastolatki, które cierpią na bulimię zwykle mają świadomość swojej choroby, dużo trudniej jest zauważyć członkom rodziny, że z chorą osobą dzieje się coś niedobrego. Bulimiczki uwielbiają rozmawiać o jedzeniu, fascynują się tematem gotowania i między okresami żarłoczności stosują często zdrową, a nawet ściśle rygorystyczną dietę - to jest ich sposób na utrzymanie prawidłowej wagi.

W okresach napadu żarłoczności, szczególnie w początkowych stadiach choroby, bulimiczki znajdują sobie ustronne i „bezpieczne” miejsce, gdzie mogą objadać się w spokoju, a potem wymiotować bez strachu, że ktoś to odkryje. Czasami udaje im się ukrywać chorobę nawet kilka lat.

4) Żarłoczność psychiczna atypowa - gdy do stwierdzenia bulimii brakuje kluczowego objawu, np. nie następują wahania wagi, czy kobieta nie przejawia nadmiernego zainteresowania swoim ciałem.

5) Przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi - głównie związanymi ze stresem, jak żałoba, wypadek, czy urodzenie dziecka.

6) Wymioty związane z innymi czynnikami psychologicznymi - na przykład nadmierne wymioty w ciąży.

7) Inne zaburzenia odżywiania

8) Zaburzenia odżywiania nieokreślone

Klasyfikacja chorób DSM V wyróżnia dodatkowo:

• Napady objadania się - definiowane jako nawracające epizody spożywania znacznie większych ilości pokarmów niż większość ludzi je w podobnych okolicznościach, szybciej i z poczuciem utraty kontroli. Występują co najmniej raz w tygodniu przez trzy miesiące. Chorzy jedzą wtedy nawet pomimo braku uczucia głodu, aż do wystąpienia dyskomfortu.
  
  
• Pica, zespół przeżuwania, unikanie/ograniczanie przyjmowania pokarmów - pica to spożywanie pokarmów, które nie nadają się do jedzenia i których spożywanie nie jest akceptowane kulturowo (spożywanie gliny w Afryce nie mieści się w tym kryterium, ponieważ jest na to kulturowe przyzwolenie).
  
  
• Zespół jedzenia nocnego, zaburzenie odżywiania się związane ze snem - to wieczorna żarłoczność, która wiąże się z brakiem porannego apetytu. Według proponowanych kryteriów epizody muszą zdarzać się przynajmniej 2 razy w tygodniu przez 3 miesiące.
  
  
• Bigoreksję - inaczej dysmorfia mięśniowa, to nadmierna koncentracja na przyroście masy mięśniowej, spowodowanej ćwiczeniami, specjalną dietą i suplementacją. Doty-ka głównie mężczyzn.
  
  
• Ortoreksję - czyli nadmierne zainteresowanie zdrowym jedzeniem i stylem życia, czę-ściej występuje u mężczyzn.

Zaburzenia odżywania - jakie są ich przyczyny i kto jest najbardziej zagrożony?

Nie można określić jednoznacznych przyczyn, które kształtują pojawienie się choroby. Istnieje wiele czynników, łącznie z cechami osobowości, czy dynamiką rodzinną, które skumulowane mogą doprowadzić do tego, że zdrowa osoba zaczyna koncentrować się na swoim ciele tak mocno, że rozwija się anoreksja, czy bulimia. Istnieją jednak konkretne grupy społeczne, które są narażone na zachorowanie.

Według badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych, do grup najbardziej zagrożonych anoreksją i bulimią należą:

• Dorastające dziewczyny i młode kobiety pochodzące z rodzin średniej i wyższej warstwy społecznej - to dziewczyny, które całe życie zamknięte są w „złotej klatce”, a rodzice zwracają szczególną uwagę na ich zachowanie, wyniki w szkole, ale przede wszystkim wygląd. Córka ma prezentować się jak najlepiej pod każdym względem, ciąży na niej ogromna presja. Wewnętrznie ma poczucie niższości i uważa, że nie zasługuje na wszystko, co dostaje od rodziców. Stara się wyglądać i zachowywać doskonalenie okazuje negatywnych uczuć, nie sprzeciwia się i nie upiera. Ciężko pracuje, jest nadzwyczaj odpowiedzialna i staranna. Pod maską idealnej córki kryje się ciągłe napięcie i lęk przed odrzuceniem, dlatego za wszelką cenę stara się uzyskać perfekcyjną wagę, co da jej poczucie akceptacji.
  
  
• Studentki pochodzące z rodzin średniozamożnych - stres związany z nowo rozpoczynającym się etapem życia, wyprowadzka z domu i presja na znalezienie partnera życiowego to główne czynniki ryzyka dla tych kobiet. Do tego dochodzi chęć odnalezienia się w nowej grupie społecznej i zdobycie ich akceptacji. W obliczu tak wielu wyzwań, młode dziewczyny starają się wyglądać jak najlepiej, a kult szczupłego ciała sprawia, że uznają to za najlepszą drogę do zdobycia akceptacji i znalezienia partnera.
  
  
• Modelki, aktorki i tancerki - u osób, u których kariera opiera się na wyglądzie i zachowaniu szczupłej sylwetki zaburzenia odżywiania występują często. Każdy kilogram więcej może zaważyć na karierze kobiety, stąd rywalizacja łatwo może zamienić się w chorobę.
  
  
• Osoby uprawiające dyscypliny sportowe, które wymagają niskiej masy ciała - od 15-62% sportowców przejawia częściowo zaburzone zachowania kontrolujące wagę. Dobre wyniki, osiągnięcia na zawodach i pochwały trenerów mogą nieświadomie wzmagać kontrolowanie wagi (także przez zaburzone zachowania jak wymioty), co prowadzi do rozwinięcia się choroby. 
  
  
• Osoby wykorzystane seksualnie - aż 70% dziewcząt z zaburzeniami odżywania było wykorzystywanych seksualnie w dzieciństwie lub w okresie dojrzewania. Stąd teoria, że pacjentka głodzi się, żeby opóźnić rozwój drugorzędowych cech płciowych, co według niej pozwoli uniknąć kolejnej takiej sytuacji. Z kolei objadanie się można tłumaczyć chęcią ukojenia  lub przytycia, żeby stać się mniej atrakcyjną i pociągającą fizycznie.
  
  
• Osoby, których rodzice lub rodzeństwo cierpią na zaburzenia odżywiania - nie wiadomo jednak, czy jest to kwestia dziedziczności, czy poprzez działania podobne do zaburzonego otoczenia.
  
  
• Osoby z rodzin, w których ktoś ma zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe lub nadużywające substancje psychoaktywne - wynika to z wysokiego wskaźnika występowania zachowań obsesyjno - kompulsywnych w rodzinie. Dodatkowo w rodzinach bulimiczek zaobserwowano, że przynajmniej jedna osoba nadużywa alkoholu, lub innych substancji.
  
  
• Osoby z nadwagą w wywiadzie - takie osoby są bardziej skłonne uczynić z odchudzania sprawę pierwszoplanową, co więcej, są przekonane, że jeśli schudną, większość ich problemów zniknie. Do tego mają zaburzone poczucie głodu i sytości.

W przypadku zachorowań na anoreksję jedną z teorii rozwoju choroby jest brak poczucia u dziewczynki kim jest. Dziecko rozwija się jako „przedłużenie” swoich rodziców (najczęściej matki), ponieważ matka traktuje je zgodnie ze swoimi potrzebami. Z tego powodu, że mała dziewczyna nigdy nie miała możliwości robienia czegoś „po swojemu”, nie rozwija się u niej poczucie niezależności. Co więcej, kształtuje swoją samoocenę na podstawie opinii innych, co z kolei powoduje bycie „dobrą dziewczynką”. Z pozoru jest dzieckiem idealnym, ale wewnętrznie rozwija się u niej nieufność, nadmierny krytycyzm i brak poczucia kontroli.

Innym wyjaśnieniem jest model rodziny funkcjonujący w rodzinach, gdzie córka choruje na anoreksję. Granice między dziećmi i rodzicami się rozmywają, np. gdy między rodzicami dojdzie do konfliktu, czy rozwodu. Wtedy córka przejmuje niejako rolę partnera czy rodzica, co wymaga przedwczesnego poczucia odpowiedzialności oraz nadmiernej kontroli.

W obu przypadkach anoreksja rozwija się jako sposób na utrzymanie kontroli - dziewczynka nie panuje nad sytuacjami, jakie na nią spadły, co kompensuje sobie trzymaniem w ryzach siebie i swojej wagi.

Jak rodzice mogą pomóc dziecku, które cierpi na zaburzenia odżywiania?

Najtrudniejsze dla rodzica jest rozpoznanie choroby i przyznanie się do tego, że dziecko ma problem. Często sami rodzice próbują udawać, że wszystko jest w porządku, to błędne zachowanie. Kiedy członkowie rodziny powinni zacząć reagować?

• gdy tylko zauważą drastyczną zmianę diety, która nie jest wynikiem konsultacji z lekarzem,
• kiedy dieta, głodówki, czy coraz to nowsze i dziwaczne diety zaczynają stawać się obsesją,
• gdy zaczną podejrzewać, że jej obraz ciała staje się nierealistyczny,
• kiedy dieta zacznie zaburzać normalny cykl menstruacyjny,
• gdy znajdą dowody na to, że prowokuje wymioty, stosuje lewatywy, czy środku przeczyszczające, w celu redukcji wagi.

Odpowiednio wczesna reakcja na problem i zwrócenie się do lekarza może pomóc wyjść z choroby całkowicie. Konieczna będzie odpowiednia terapia (psychoterapia, najczęściej również terapia rodzinna) i wsparcie całej rodziny. Dlaczego piszę o terapii rodzinnej?

Choroba jednego dziecka ma wpływ na cały system rodzinny. Bardzo często w momencie zdiagnozowania choroby rodzice skupiają całą swoją uwagę na anoreksji czy bulimii i przestają poświęcać czas innym dzieciom, a nawet zaczynają je zaniedbywać. Choroba ma wpływ na całą rodzinę - zaczyna szwankować komunikacja w rodzinie, zakłócone jest spożywanie wspólnych posiłków, także tych poza domem, zmieniają się kontakty towarzyskie, nawet wakacje są uzależniane od tego, co będzie chciało robić dziecko, które choruje. Rodzice za wszelką cenę próbują nawiązać kontakt z córką anorektyczką, czy bulimiczką, żeby pomóc jej wyjść z choroby.

Jak skutecznie pomagać?

1) Porozmawiaj i zachęć do leczenia - pierwszym i najważniejszym krokiem jest uświadomienie problemu swojej latorośli i przekonanie jej, że powinna rozpocząć leczenie. Córka prawdopodobnie będzie próbowała zanegować Twoje podejrzenia, może też zupełnie odrzucać Twoją chęć pomocy. Dlatego ważne jest, żeby rozmowę przeprowadziła osoba, której córka najbardziej ufa. Jako rodzic wiesz najlepiej, na kogo dobrze zareaguje: na mamę, tatę, czy może najbliższą ciocię, albo przyjaciela rodziny? Wybierzcie czas i miejsce, gdzie nikt nie będzie Wam przeszkadzał. Rozmowę prowadź z troską i współczuciem, nigdy, gdy jesteś zdenerwowany, lub rozgniewany. Nastaw się nie tylko na mówienie, ale i na słuchanie - niech córka poczuje, że może Ci się zwierzyć i że chcesz jej faktycznie pomóc. Zachęć ją do terapii oraz tego, żeby dała sobie pomóc, a jeśli jej stan jest poważny, natychmiast zapewnij fachową pomoc.

2) Przyjrzyj się sytuacji rodzinnej - z poprzednich akapitów tekstów już wiesz, jakie są przyczyny zachorowań. Potraktuj tę sytuację jako okazję, a raczej konieczność do zweryfikowania swoich zachowań i członków rodziny. To odpowiedni czas, żeby popracować nad swoimi słabościami i negatywnymi zachowaniami.

3) Gdy nastolatka podejmie leczenie, pamiętaj o zachowaniach wspierających:

• Pozwól, by sama była odpowiedzialna za swoje odżywanie;
• Uświadom sobie, że jej proces powrotu do zdrowia zależy od niej, a nie od Ciebie;
• Zaakceptuj fakt, że nie możesz jej naprawić;
• Słuchaj bez oceniania i najspokojniej jak potrafisz, nie denerwuj się, bo upadki będą się zdarzać;
• Dowiedz się jak najwięcej o zaburzeniach odżywania, szczególnie o tym, na które choruje Twoje dziecko;
• Okazuj wsparcie i daj odczuć, że liczy się dla Ciebie jako osoba, że bardzo ją kochasz;
• Szanuj jej prywatność, nie kontroluj;
• Pamiętaj, że zdrowienie to proces i wymaga czasu;
• Nie zadręczaj się poczuciem winy, ani nie obarczaj nią dziecka;
• Nie wzbudzaj też w niej poczucia wstydu;
• Nie szantażuj, nie zastraszaj i nie użalaj się nad nią;
• Nie sugeruj co powinna, a czego nie powinna robić;
• Nigdy nie mów, że wygląda zbyt chudo, ani nie chwal jej, że przybrała na wadze, nawet, gdy o to zapyta;
• Nie próbuj być jej terapeutą - jeśli chce coś skonsultować, odpowiedz, że chciałabyś/chciałbyś jej pomóc, ale korzystniej będzie, jeśli omówi to ze swoim terapeutą.

Gdy dziecko zaczyna chorować na anoreksję czy bulimię oznacza to trudny czas dla całej rodziny. Ważne, by okazywać sobie nawzajem wsparcie, nie obwiniać się za pojawienie się choroby i pracować nad wprowadzeniem zmian. Często samo wyzdrowienie dziecka to za mało - zmiana musi nastąpić w funkcjonowaniu całej rodziny.

Bibliografia: 
[1]Abraham S., Llewelyn - Jones D., Bulimia i anoreksja. Zaburzenia odżywiania. War-szawa: 1999, Prószyński i S-ka.
[2]Barnhill J.W., Taylor N., A jeśli to… Zaburzenia odżywiania. Warszawa: 2001, Prószyń-ski i S-ka.
[3]International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, ICD-10, Volume I, 2009, © World Health Organization 2009
[4]Michalska A., Szejko N., Jakubczyk A., Wojnar M., Niespecyficzne zaburzenia odżywiania się – subiektywny przegląd. W: Psychiatria Polska 2016; 50(3): 497–507.
[5] Witkin G., Stres Kobiecy. Poznań, 2015, REBIS.